سلامت روان کودکان، زیربنای آیندهای سالم و موفق برای هر جامعهای است. در این میان، اضطراب در کودکان به مثابه قطعههای گمشده یک پازل، اغلب در پس رفتارهای روزمره و به ظاهر طبیعی پنهان میماند و شناسایی آن نیازمند نگاهی دقیق و آگاهانه از سوی والدین و مربیان است. درک عمق این پدیده، علائم، دلایل و راهکارهای درمانی آن، حیاتیتر از همیشه به نظر میرسد.
اضطراب در کودکان؛ پازل رفتاری که نیاز به رمزگشایی دارد
ترس و نگرانی مقطعی، بخشی طبیعی از فرآیند رشد عاطفی کودکان محسوب میشود. اما زمانی که این احساسات از کنترل خارج شده و به حدی شدید و مداوم میرسند که عملکرد روزانه کودک را مختل کنند، با پدیدهای به نام اضطراب در کودکان مواجه هستیم. این اختلال، فراتر از یک بدقلقی ساده یا خجالتی بودن موقت است و میتواند بر ابعاد مختلف زندگی کودک، از جمله روابط اجتماعی، یادگیری و حتی سلامت جسمانی او تأثیر بگذارد.
آمارهای جهانی و داخلی، گستردگی این چالش را به وضوح نشان میدهند. بر اساس پژوهشهای CDC آمریکا در سال ۲۰۲۳، حدود ۹ درصد از کودکان ۳ تا ۱۷ سال با اختلالات اضطرابی دست و پنجه نرم میکنند؛ رقمی که معادل ابتلای تقریباً یک نفر از هر یازده کودک است. کارشناسان معتقدند این آمار، تنها نوک کوه یخ است، چرا که بسیاری از خانوادهها نشانههای اضطراب را نادیده گرفته یا به اشتباه تفسیر میکنند. در ایران نیز تحقیقات نشان میدهد که فراوانی اضطراب بین دانشآموزان دوره ابتدایی به بیش از ۲۰ درصد میرسد که زنگ خطری جدی برای متولیان سلامت روان محسوب میشود.
علائم پنهان اضطراب کودکان؛ فراتر از بدقلقیهای معمولی
شناخت علائم اضطراب در کودکان، غالباً چالشبرانگیز است؛ زیرا این نشانهها همیشه واضح و آشکار نیستند. در حالی که گریههای طولانیمدت هنگام جدایی از والدین یا ترسهای شدید از موقعیتهای خاص میتوانند واضح باشند، بسیاری از علائم اضطراب کودکان به شکل پنهانتری بروز میکنند و میتوانند با سایر مشکلات رفتاری یا حتی بیماریهای جسمی اشتباه گرفته شوند.
به عنوان مثال، کودکانی که مکرراً از دلدرد یا سردرد شکایت میکنند و پس از مراجعات متعدد به پزشک، هیچ دلیل جسمی برای آن یافت نمیشود، ممکن است دچار اضطراب باشند. همچنین، مشکلات خواب مانند دیر به خواب رفتن، بیدار شدنهای مکرر در شب، کابوسهای آشفته، یا نیاز شدید به حضور والدین در اتاق، میتواند از علائم پنهان اضطراب کودک به شمار آید. بر اساس دادههای انجمن روانشناسی آمریکا، نزدیک به ۳۰ درصد اضطرابهای دوران کودکی با نشانههای جسمی همراه است. این نکته اهمیت مراجعه به متخصصان روانشناسی کودک را دوچندان میکند تا ریشهیابی صحیح انجام شود.
برخی از نشانههای رایج اضطراب در کودکان عبارتند از:
ترس افراطی از اشتباه یا نقص در عملکرد.
مشکلات تمرکز، بیقراری و دشواری در تکمیل وظایف.
نشانههای جسمی مانند دلدرد، تهوع یا سردرد پیش از موقعیتهای استرسزا (مثلاً مدرسه یا جمع).
اختلالات خواب شامل دیر به خواب رفتن، کابوسهای مکرر یا نیاز به حضور والدین در طول شب.
انزوا و گوشهگیری شدید در موقعیتهای اجتماعی.
این علائم میتوانند زمینهساز تشخیص اختلالات خاصتری مانند اضطراب جدایی در کودکان، اضطراب اجتماعی در کودکان، یا اضطراب مدرسه در کودکان باشند.
دلایل بروز اضطراب در کودکان؛ از ژنتیک تا محیط خانه
اضطراب در کودکان، پدیدهای پیچیده است که معمولاً از ترکیب عوامل ژنتیکی، محیطی و تجربیات اولیه زندگی نشأت میگیرد. این تصور که تنها یک عامل مشخص مسئول بروز اضطراب است، اغلب گمراهکننده است.
مطالعات علمی نشان میدهند که ساختارهای مغزی، الگوهای فرزندپروری، تجربیات استرسزا و حتی شرایط اقتصادی میتوانند در شکلگیری و تقویت اضطراب نقش مهمی ایفا کنند. به عنوان مثال، پژوهش سال ۲۰۲۲ حاکی از آن است که کودکانی که یکی از والدینشان تجربه اختلال اضطرابی داشتهاند، ۵۰ درصد بیشتر در معرض ابتلا به اضطراب قرار میگیرند. اما این تمام ماجرا نیست؛ نوع واکنش و رفتار والدین نیز تأثیر بسزایی دارد. والدینی که بیش از حد محافظهکارند، دائماً کودک را از موقعیتهای جدید منع میکنند یا هشدارهای افراطی میدهند، ناخواسته بستر را برای تقویت دلایل اضطراب کودکان فراهم میکنند.
عوامل دیگری که در بروز اضطراب نقش دارند:
تجربه حوادث استرسزا مانند تغییر مدرسه، مهاجرت یا فوت عزیزان.
رقابتهای آموزشی شدید و فشار برای عملکرد عالی.
تنشها و درگیریهای مداوم در محیط خانواده.
الگوبرداری کودک از رفتارهای مضطرب والدین یا سایر افراد مهم زندگی.
این عوامل میتوانند اضطرابهای معمولی را به شرایطی مزمن و جدیتر تبدیل کنند.
دستهبندی انواع اضطراب در کودکان؛ هر نشانه، یک داستان
اضطراب در کودکان تنها یک شکل ندارد و متخصصان انواع مختلفی از آن را شناسایی کردهاند که هر یک با نشانهها و الگوهای خاص خود بروز میکنند. شناخت این دستهبندیها به والدین کمک میکند تا در تفسیر رفتارهای کودک خود دقیقتر عمل کنند.
اضطراب جدایی: کودک به شدت از جدا شدن از والدین یا مراقبان اصلی نگران میشود؛ تا حدی که رفتن به مدرسه یا حتی تنها ماندن در یک اتاق برایش دشوار است. این نوع اضطراب در سنین پایین رایجتر است و معمولا بین چند ماه تا یک سال طول میکشد؛ اما در موارد شدید نیاز به مداخله تخصصی دارد.
اضطراب اجتماعی: ترس شدید از قضاوت شدن توسط دیگران یا قرار گرفتن در موقعیتهای اجتماعی جدید که میتواند به گوشهگیری، سکوت مطلق در جمع و خجالت شدید منجر شود.
اضطراب شبانه: بیدار شدنهای مکرر از خواب، کابوسهای تکراری و ترس از تنها خوابیدن که در حدود ۱۲ تا ۱۸ درصد کودکان ۵ تا ۱۲ سال دیده میشود.
اضطراب امتحان: نگرانی شدید پیش از یا در حین امتحانات که میتواند مانع از بروز تواناییهای واقعی کودک شود. این حالت، نوعی اضطراب عملکردی نیز محسوب میشود.
اضطراب مدرسه: ترکیبی از نگرانیهای اجتماعی، تحصیلی و ترس از جدایی از خانه که یکی از عوامل اصلی افت تحصیلی در پژوهشهای جهانی شناخته میشود.
اثرات مخرب اضطراب کودکان بر یادگیری و تعاملات اجتماعی
اضطراب در کودکان تنها بر روحیه و احساسات آنها تأثیر نمیگذارد، بلکه میتواند مسیر پردازش اطلاعات در مغز را مختل کرده و تواناییهای شناختی مانند تمرکز، حافظه و مهارتهای حل مسئله را کاهش دهد. این اختلال، نه تنها بر عملکرد تحصیلی تأثیر میگذارد بلکه میتواند روابط اجتماعی کودک را نیز تحتالشعاع قرار دهد.
یک مطالعه در سال ۲۰۲۱ روی دانشآموزان ابتدایی نشان داد که کودکانی با اضطراب شدید، تا ۲۵ درصد کندتر از همسالان خود در انجام تکالیف نوشتاری عمل میکنند. این کندی میتواند به افت تحصیلی و افزایش فشار روانی منجر شده و دور باطلی از اضطراب و اختلالات یادگیری را ایجاد کند. همچنین، همپوشانی اضطراب با اختلالاتی مانند بیشفعالی (ADHD) نیز قابل توجه است؛ حدود ۳۰ درصد از کودکان دارای ADHD، علائم اضطرابی را نیز تجربه میکنند که تشخیص و درمان را پیچیدهتر میسازد. از این رو، توجه به نشانههای ترکیبی و مراجعه به متخصص، اهمیت فراوانی دارد.
چگونه رفتار والدین، اضطراب کودکان را تشدید یا تعدیل میکند؟
نقش والدین در مدیریت و کاهش اضطراب کودک، نقشی حیاتی و غیرقابل انکار است. شیوه واکنش والدین به شرایط مختلف و نحوه تعامل آنها با کودک، میتواند اضطراب را در او تشدید یا تعدیل کند.
برخی رفتارهای والدین که ممکن است اضطراب در کودکان را افزایش دهد:
استفاده از جملات تهدیدآمیز یا شرطی ("اگر گریه کنی، برمیگردمت").
مقایسه مکرر کودک با همسالان یا خواهر و برادر.
حمایت بیش از حد و جلوگیری از تجربه موقعیتهای جدید یا چالشهای کوچک.
عدم اجازه به کودک برای بیان احساسات یا ابراز نگرانیهایش.
در مقابل، رفتارهای حمایتی و آگاهانه والدین به شکل قابل توجهی به کاهش اضطراب کمک میکند. گفتوگوهای آرام قبل از خواب، آمادهسازی ذهنی کودک برای موقعیتهای جدید، تشویق به ابراز احساسات، و ایجاد یک فضای امن و پذیرا، از جمله راهکارهایی هستند که به طور علمی اثربخشی آنها اثبات شده است. تحقیقات در سال ۲۰۲۰ نشان داد کودکانی که در خانوادههایی با سبک فرزندپروری حمایتگر رشد میکنند، تا ۴۰ درصد کمتر در معرض اضطراب شدید قرار میگیرند. این یافتهها، اهمیت آموزش و آگاهی والدین را در مدیریت اضطراب کودکان برجسته میسازد.
درمان اضطراب کودکان؛ رویکردهای نوین و امیدبخش
درمان اضطراب کودکان نیازمند رویکردی جامع و چندوجهی است که هم شامل حمایتهای محیطی و خانوادگی باشد و هم در صورت لزوم، مداخلات تخصصی را در بر گیرد. در کنار مشاوره روانشناسی کودک و تمرینهای رفتاری، روشهای نوین درمانی نیز میتوانند بسیار مؤثر باشند.
یکی از این روشهای پیشرفته، نوروفیدبک است که مستقیماً بر الگوهای فعالیت مغزی تأثیر میگذارد. در بسیاری از کودکان مضطرب، فعالیت بیش از حد امواج بتا در مغز مشاهده میشود که با نگرانی، تنش و بیقراری مرتبط است. نوروفیدبک با آموزش مغز به تنظیم این الگوهای ناهماهنگ، به کودک کمک میکند تا آرامش بیشتری یافته، تمرکز خود را بهبود بخشد و هیجاناتش را کنترل کند. این روش کاملاً غیرتهاجمی است، عوارض جانبی دارویی ندارد و میتواند مکمل مؤثری برای سایر روشهای درمانی باشد. بسیاری از کودکان پس از چند جلسه نوروفیدبک، کاهش قابل توجهی در سطح اضطراب، بهبود کیفیت خواب و کاهش نگرانیهای روزانه را تجربه میکنند.
شناخت دقیق اضطراب در کودکان، فراتر از یک وظیفه، مسئولیت اجتماعی است. والدین، مربیان و جامعه باید با مشاهده دقیق، آگاهی علمی و همراهی متخصصان، به فرزندان خود یاری رسانند تا از این چالش عبور کرده و آیندهای با سلامت روان پایدار را تجربه کنند.
مطالب مرتبط
- با کمال میل، متن خبری بازنویسی شده با نگاه تحلیلی، رعایت نکات سئو و ساختار درخواستی در ادامه آمده است:
- تاریخ دقیق انتشار فصل دوم سریال وحشی با هنرنمایی جواد عزتی مشخص شد
- رمزگشایی از بنفش؛ چرا این رنگ، کمیاب ترین رنگ در طبیعت است؟
- ایران؛ مقصدی شگفتانگیز برای کشف مکانهایی با حس و حال فرازمینی
عادله نیکنژاد
او فارغالتحصیل رشته روزنامهنگاری با گرایش رسانههای دیجیتال است. فعالیت حرفهای خود را در سال ۱۳۹۸ با یک وبلاگ شخصی در حوزه بازیهای ویدیویی و محتوای آنلاین آغاز کرد. وی پس از کسب تجربه، به عنوان نویسنده در مجلات و وبسایتهای سرگرمی مشغول به کار شد و در حال حاضر، دبیر بخش اخبار و محتوای دیجیتال در یک سایت معتبر سرگرمی است.