چاتال‌هویوک یکی از شگفتی‌های باستان‌شناسی جهان است؛ سکونتگاهی نوسنگی که بین حدود ۷۱۰۰ تا ۵۷۰۰ پیش از میلاد در دشت قونیه شکل گرفت و با طرح متمایز خانه‌های متراکم و دسترسی از بام، برداشت‌های ما از زندگی شهری اولیه را به چالش کشیده است.
طراحی فشرده و چرایی فقدان خیابان
قرارگیری نزدیک به مسیرهای سیلابی و شرایط زمینی پدیدآورندهٔ اصلی این طراحی است. سطوح زمین در فصول پرآب به گل و لای تبدیل می‌شدند و عبور و مرور زمینی عملی و پایدار نبود. بنابراین ساکنان خانه‌ها را طوری بنا کردند که بام‌ها نقش معابر عمومی را ایفا کنند و ورود به واحدها از طریق نردبان و گذرگاه‌های بام صورت گیرد. این راهکار عملی هم از نظر مقابله با سیلاب و هم از نظر صرفه‌جویی در مصالح منطقی جلوه می‌کند.
زندگی اجتماعی و اقتصادی در هم‌پوشانی فضاها
چیدمان هم‌اندازه و هم‌سطح خانه‌ها و نبود بناهای حکومتی یا کاخ‌گونه نشان‌دهندهٔ ساختاری اجتماعی نسبتاً برابر و مشارکتی است. بام‌ها به عنوان فضاهای عمومی برای پخت‌وپز، کارهای روزمره و آیین‌های جمعی به کار می‌رفتند و دفن اجساد زیر کف خانه‌ها پیوند میان زیست روزانه و مناسک آیینی را آشکار می‌سازد. نقاشی‌های دیواری و اشیای تزئینی نیز نشان از اهمیت هنر و نمادگرایی در این جامعه دارد.
کارکردهای زیست‌محیطی و تدافعی چیدمان شهری
چیدمان دیوار به دیوار نه تنها مصرف آجر و مصالح را کاهش می‌داد بلکه دیوار پیوسته‌ای ایجاد می‌کرد که می‌توانست کارکرد دفاعی نیز داشته باشد. ارتفاع دسترسی از بام مزیت دفاعی فراهم می‌کرد و امکان مشاهده و دفع تهدیدات بیرونی را بهتر می‌ساخت. همچنین ضخامت دیوارها و مصالح گلی به تنظیم دما کمک می‌کرد و خانه‌ها را در زمستان گرم و در تابستان خنک نگه می‌داشت.
محدودیت‌ها، تحولات و درس‌های معماری
کمبود چوب و دسترسی به مصالح محلی نقشی بنیادین در شکل‌گیری این طرح داشته است. با گذر زمان سکونتگاه تغییر یافت؛ فضاهای باز بیشتر شد و ساختارها اندکی متفرق‌تر گردید اما هستهٔ ایدهٔ استفاده از بام به‌عنوان معبر همچنان برجای ماند. از چاتال‌هویوک می‌توان دو درس مهم برداشت کرد:
- تطبیق معماری با شرایط زیست‌محیطی و اقتصادی؛
- اولویت‌بخشی به فضاهای اشتراکی و توازن اجتماعی در طراحی شهری.
چاتال‌هویوک نشان می‌دهد مفهوم «شهر» همیشه با خیابان و جدول‌بندی کلاسیک همراه نبوده و راه‌حل‌های بدیع برای مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی می‌تواند شکل‌های شهری غیرمتعارف ولی کارآمد پدید آورد. حفظ این محوطه و ادامه پژوهش‌های باستان‌شناسی، پنجره‌ای به فهم بهتر سازوکارهای زندگی جمعی در آغاز تاریخ بشری فراهم می‌آورد.
عادله نیک‌نژاد
او فارغ‌التحصیل رشته روزنامه‌نگاری با گرایش رسانه‌های دیجیتال است. فعالیت حرفه‌ای خود را در سال ۱۳۹۸ با یک وبلاگ شخصی در حوزه بازی‌های ویدیویی و محتوای آنلاین آغاز کرد. وی پس از کسب تجربه، به عنوان نویسنده در مجلات و وب‌سایت‌های سرگرمی مشغول به کار شد و در حال حاضر، دبیر بخش اخبار و محتوای دیجیتال در یک سایت معتبر سرگرمی است.
