در دل نوار شرقی ایران، جایی که بادهای ۱۲۰ روزه بی‌وقفه می‌وزند، سازه‌هایی قد علم کرده‌اند که نماد سازگاری انسان با طبیعت‌اند؛ آسبادها، آسیاب‌های بادی که از خواف تا زابل، قرن‌ها گندم را با نیروی باد به آرد تبدیل کرده‌اند. این سازه‌های خشتی، میراثی سه‌هزار ساله‌اند که امروز تنها یک نگهبان واقعی دارند: ولی‌محمد گندمی، آخرین آسبان نشتیفان.
آسباد؛ میراثی که با باد نفس می‌کشد
آسبادها از دیرباز در مناطق بادخیز شرق ایران ساخته شده‌اند. سنگ‌های چند تنی آن‌ها با نیروی باد به گردش درمی‌آمدند و گندم را آرد می‌کردند. اما با پیشرفت صنعت و ورود آسیاب‌های برقی، این سازه‌های سنتی یکی‌یکی خاموش شدند. با این حال، ولی‌محمد گندمی، مردی ۷۱ ساله از نشتیفان، هنوز چراغ آسبانی را روشن نگه داشته و با عشق و تعهد، به حفظ و مرمت این میراث مشغول است.
هفت نسل آسبانی؛ میراثی خانوادگی
ولی‌محمد گندمی از کودکی در کنار پدرش، فنون آسبانی را آموخته است. پدرش سنگ‌های آسخانه را از کوه سینا جدا می‌کرد و با کمک اهالی به نشتیفان می‌آورد. این دانش نسل به نسل منتقل شده و نام خانوادگی «گندمی» نیز یادگار همین حرفه است. امروز از ۳۲ آسباد روستا تنها یکی باقی مانده که گندمی گاه‌به‌گاه با آن برای خود و نزدیکانش گندم آرد می‌کند.
مرمت سنتی با دستان پینه‌بسته
نشتیفان، شهری کوچک در جنوب خراسان رضوی، به آسبادهایش شناخته می‌شود. این سازه‌ها اکنون به جاذبه‌ای گردشگری تبدیل شده‌اند، اما مرمت آن‌ها همچنان به شیوه سنتی و با نظارت ولی‌محمد گندمی انجام می‌شود. او با لباس محلی سفید و دستاری بر سر، از پله‌های آسباد بالا می‌رود و بادهای موسمی را به خدمت می‌گیرد. گندمی می‌گوید: «فنون مرمت را به دو نفر آموزش داده‌ام، اما جوان‌ترها علاقه‌ای ندارند. فقط فیلمی از من گرفته‌اند تا شاید روزی بدانند چه باید کرد.»
شعرهایی برای آسباد؛ عشق به میراث در قالب واژه
علاقه گندمی به آسباد تنها در عمل نیست، بلکه در کلام نیز جاری است. او برای آسباد شعر می‌سراید و با صدایی پرشور می‌خواند: «مرحبا با هم بچرخید و بنالید ای آسباد / از زمان و از کسان بسیار گویید ای آسباد / افتخاری بهر ما و اجدادمان ای آسباد» او آرزو دارد آسبادها هیچ‌گاه خاموش نشوند و پس از او نیز به چرخش ادامه دهند. به گفته خودش: «دو چیز است که ندارد جهان؛ قنوات است و آسبادهای نشتیفان.»
مستند «میراث باد»؛ بازتاب جهانی زندگی یک آسبان
زندگی ولی‌محمد گندمی سوژه مستندی با عنوان «میراث باد» به کارگردانی نسیم سهیلی شده که موفق به دریافت جوایز متعدد بین‌المللی از جمله جشنواره‌های آمریکا، صربستان، پرتغال، چین و روسیه شده است. این مستند، شیوه زیست سنتی گندمی را به تصویر کشیده و توجه جهانیان را به اهمیت حفظ این میراث فرهنگی جلب کرده است.
نسیم سهیلی، مستندساز اهل مشهد، در گفت‌وگویی با همشهری بیان کرده که در سفرش به نشتیفان، با وجود ظرفیت بالای گردشگری، این منطقه را مهجور یافته است. او می‌گوید: «آقای گندمی گنجینه‌ای از دانش سنتی است. از نحوه استخراج سنگ تا شناخت بادهای محلی، همه را از پدرانش آموخته. اما فرزندانش به مشهد مهاجرت کرده‌اند و جوانان روستا نیز به دنبال مشاغل مدرن رفته‌اند.»
امید به ثبت جهانی آسبادها
با وجود تلاش‌های فرهنگی، ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان هنوز در مرحله آزادسازی حریم قرار دارد. سهیلی امیدوار است با اکران مستند «میراث باد»، روند ثبت جهانی سرعت بگیرد. او تأکید می‌کند که بازتاب زندگی ولی‌محمد گندمی در جشنواره‌های بین‌المللی، توجه ویژه‌ای به فرهنگ بومی و قوم‌شناسی ایران جلب کرده است.
سخن پایانی
ولی‌محمد گندمی، آخرین آسبان ایران، نماد پیوند انسان با طبیعت و میراثی زنده از تاریخ مهندسی ایرانی است. او با دستانی پینه‌بسته، قلبی پرشور و شعرهایی از دل، همچنان در برابر بادهای ۱۲۰ روزه ایستاده است. شاید روزی، آسبادها دوباره جان بگیرند و با چرخش خود، داستانی از گذشته را برای نسل‌های آینده روایت کنند.
