پژوهشی پیشگامانه از دانشگاه کمبریج با بررسی هزاران اسکن مغزی نشان می‌دهد که مغز انسان در طول عمر خود، از دوران کودکی تا سال‌های پایانی، از پنج مرحله متمایز و حیاتی عبور می‌کند. این مطالعه نقاط عطف مهمی را در سنین ۹، ۳۲، ۶۶ و ۸۳ سالگی مشخص کرده است که درک آن‌ها می‌تواند بینش‌های تازه‌ای درباره سلامت شناختی، خطر زوال عقل و تغییرات وضعیت ذهنی فراهم آورد.
کشف جدید در مراحل رشد مغز انسان: بزرگترین مطالعه تصویربرداری مغزی تاریخ
این تحقیق بی‌سابقه که توسط دانشمندان دانشگاه کمبریج و با تحلیل اسکن‌های مغزی حدود ۴ هزار فرد تا سن ۹۰ سالگی انجام شده، بزرگترین مطالعه تصویربرداری مغزی بر روی یک جمعیت گسترده محسوب می‌شود. یافته‌ها حاکی از آن است که مغز مسیر خطی و یکنواختی را در پیش نمی‌گیرد، بلکه دوره‌هایی از رشد فعال، نوسان و بازسازی را تجربه می‌کند. ارتباط بین نورون‌ها با گذشت زمان دچار تغییرات قابل توجهی می‌شود که این پویایی، تصویر پیچیده‌تری از تکامل مغز ارائه می‌دهد.
به گفته دکتر «الکسا موسلی» از دانشگاه کمبریج، مغز در طول زندگی مدام در حال شکل‌دهی یا حذف ارتباطات عصبی است و این یک فرآیند ایستا نیست، بلکه سرشار از نوسان و بازسازی است. این بینش‌های عمیق می‌تواند برای درک چرخه زندگی اختلالات روانی و بیماری آلزایمر بسیار حیاتی باشد.
بررسی پنج مرحله حیاتی تکامل مغز در طول عمر
این پژوهش پنج مرحله اصلی در مراحل رشد مغز را به شرح زیر دسته‌بندی می‌کند:
- دوران شکل‌گیری و هرس عصبی: ۰ تا ۹ سالگی
در این دوره اولیه، مغز با سرعت زیادی رشد می‌کند. این مرحله با شکل‌گیری تعداد بی‌شماری از سیناپس‌های اولیه همراه است که به مرور زمان بسیاری از آن‌ها هرس می‌شوند تا کارایی و تخصص‌یافتگی مغز افزایش یابد. در این سال‌ها، شبکه‌های عصبی هنوز بهینگی کامل را پیدا نکرده‌اند.
- اوج کارایی و انعطاف‌پذیری شبکه‌های مغزی: ۹ تا ۳۲ سالگی
از حدود ۹ سالگی، کارایی شبکه‌های عصبی به شکلی چشمگیر بهبود می‌یابد. دکتر موسلی این مرحله را عمیق‌ترین تغییر در عملکرد مغز می‌داند. این دوران همچنین با افزایش خطر بروز مشکلات سلامت روان همراه است، که نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری بالای مغز و حساسیت آن به عوامل محیطی است. برخلاف تصور رایج، این مرحله محدود به سال‌های نوجوانی نیست و تا اوایل دهه سوم زندگی ادامه دارد؛ تنها دوره‌ای است که مغز شبکه‌های عصبی فوق‌العاده کارآمدی را ایجاد می‌کند.
- دوره ثبات و بلوغ شناختی: ۳۲ تا ۶۶ سالگی
پس از اوج‌گیری در مرحله قبل، مغز وارد طولانی‌ترین دوره ثبات خود می‌شود. در این بازه زمانی، تغییرات آهسته‌تر شده و کارایی که در مرحله نوجوانی و اوایل بزرگسالی کسب شده بود، به تدریج رو به کاهش می‌رود. این دوره اغلب با ثبات شخصیتی و اوج توانایی‌های شناختی در بسیاری از افراد هم‌زمان است.
- آغاز دوران منطقه‌ای شدن و آسیب‌پذیری: ۶۶ تا ۸۳ سالگی
در این مرحله، ارتباطات عصبی بیشتر منطقه‌ای شده و بخش‌های مختلف مغز بیشتر در خود فعالیت می‌کنند تا به صورت یکپارچه. این تغییر با آغاز بروز مشکلاتی نظیر فشار خون بالا و زوال شناختی همراه است که نشان‌دهنده کاهش یکپارچگی عملکردی مغز است.
- سال‌های سالمندی پیشرفته و تشدید تغییرات: ۸۳ سال به بالا
این مرحله ادامه طبیعی دوره پیشین است، اما با تشدید الگوهای منطقه‌ای شدن و تغییرات شدیدتر در ساختار و عملکرد مغز. به دلیل دشواری در اسکن مغز سالمندان بسیار سالم، داده‌ها در این بخش محدودتر هستند، اما روند کلی منطقه‌ای شدن و کاهش کارایی شبکه ای به وضوح مشاهده می‌شود.
چرا درک این مراحل رشد مغز برای سلامت اهمیت حیاتی دارد؟
این پژوهش بینش‌های بی‌سابقه‌ای را درباره چگونگی تغییر و انطباق مغز در طول زندگی ارائه می‌دهد. درک دقیق از این مراحل رشد مغز می‌تواند زمینه‌ساز رویکردهای نوین در پیشگیری و درمان اختلالات عصبی-رشدی، بیماری‌های روانی و بیماری‌های مخرب اعصاب مانند آلزایمر باشد. با شناسایی نقاط عطف حیاتی، می‌توانیم مداخلات مناسب و بهینه‌تری را در هر مرحله از زندگی برای حفظ و ارتقاء سلامت شناختی طراحی کنیم.
پروفسور «دانکن استل» از دانشگاه کمبریج تأکید می‌کند که بیشتر اختلالات رشد عصبی، مشکلات سلامت روان و بیماری‌های عصبی با چگونگی شکل‌گیری و اتصال‌های مغز مرتبط هستند. به عنوان مثال، تفاوت‌ها در شبکه‌های مغزی می‌توانند توجه، حافظه، زبان و بسیاری از الگوهای رفتاری را پیش‌بینی کنند. علاوه بر این، مفهوم نوروپلاستیسیته، یعنی توانایی مغز برای تغییر و سازماندهی مجدد خود در پاسخ به تجربیات، در تمام این مراحل نقش اساسی دارد و می‌تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند برای حفظ سلامت مغز در نظر گرفته شود.
ابعاد تحلیلی و چشم‌انداز آینده پژوهش‌های تکامل مغز
این مطالعه اگرچه بسیار گسترده و روشنگر است، اما با محدودیت‌هایی نیز همراه است. به عنوان مثال، تفاوت‌های جنسیتی به طور کامل بررسی نشده و تأثیر عواملی مانند یائسگی در زنان هنوز به مدل تحلیلی اضافه نشده است. این مسائل، زمینه‌های جدیدی را برای پژوهش‌های آتی فراهم می‌آورد.
درک دقیق‌تر از مراحل رشد مغز و نقاط عطف آن، پتانسیل بالایی برای توسعه مداخلات شخصی‌سازی شده در حوزه‌های مختلف دارد. این اطلاعات می‌تواند به ما کمک کند تا:
برنامه‌های آموزشی و تربیتی را متناسب با مرحله رشدی مغز کودکان و نوجوانان طراحی کنیم.
استراتژی‌های پیشگیری از زوال شناختی را در بزرگسالی و سالمندی بهینه سازیم.
تشخیص زودهنگام بیماری‌های عصبی و روانی را تسهیل کرده و درمان‌های مؤثرتری ارائه دهیم.
این پژوهش راه را برای تحقیقات عمیق‌تر در مورد تأثیر سبک زندگی، تغذیه و عوامل محیطی بر هر یک از مراحل رشد مغز هموار می‌کند تا بتوانیم درک کامل‌تری از پیچیدگی‌های مغز انسان و سلامت آن در طول عمر به دست آوریم.
جمع‌بندی: مغز انسان، یک ساختار همیشه در حال تغییر
این پژوهش مهم، تأکید می‌کند که مغز انسان یک ساختار ثابت نیست، بلکه در طول عمر خود مسیری پویا و پر از تحول را طی می‌کند. چهار نقطه عطف مهم در ۹، ۳۲، ۶۶ و ۸۳ سالگی، هر کدام مرحله جدیدی از تکامل را رقم می‌زنند. درک این مراحل می‌تواند به ما در تحلیل بهتر روند رشد شناختی، پیشگیری از اختلالات ذهنی و شناخت علائم اولیه زوال عقل یاری رساند و به ارتقاء کیفیت زندگی افراد در تمامی سنین کمک کند.
مطالب مرتبط
- یک گام کوچک برای سلامتی بزرگ: تنظیم خواب راهکاری مؤثر برای کنترل فشار خون
- متخصص طب ایرانی راهکارهایی برای تسکین سریع گلودرد با ترفندهای سنتی ارائه داد
- نارنگی پاییزی، سپر دفاعی بدن در برابر کلسترول بالا و فشار خون نامتعادل است
- راز بی‌اثری مکمل منیزیم در بدن فاش شد: چگونه جذب این ماده حیاتی را افزایش دهیم؟
عادله نیک‌نژاد
او فارغ‌التحصیل رشته روزنامه‌نگاری با گرایش رسانه‌های دیجیتال است. فعالیت حرفه‌ای خود را در سال ۱۳۹۸ با یک وبلاگ شخصی در حوزه بازی‌های ویدیویی و محتوای آنلاین آغاز کرد. وی پس از کسب تجربه، به عنوان نویسنده در مجلات و وب‌سایت‌های سرگرمی مشغول به کار شد و در حال حاضر، دبیر بخش اخبار و محتوای دیجیتال در یک سایت معتبر سرگرمی است.