ایجاد نهادی مستقل برای حفاظت و غنا بخشیدن به زبان فارسی، پاسخ به فشار هجوم واژه‌های بیگانه و ساماندهی معادل‌های علمی بود. از اولین تلاش‌ها در دهه ۱۳۰۰ تا امروز، فرهنگستان زبان و ادب فارسی (یا «فرهنگستان سوم») سه بار بازسازی شده و با ترکیبی از پژوهشگران، ادیبان و زبان‌شناسان، مسیر پرفرازونشیبی را پشت سر گذاشته است.
سه برش تاریخی در توسعه زبان فارسی
انجمن واژه‌گزینی (۱۳۰۳) نخستین گام رسمی برای تولید معادل‌های فارسی به نیازهای نظامی پاسخ داد. این انجمن که نمایندگانی از وزارت جنگ و معارف در آن حضور داشتند، بیش از ۳۰۰ اصطلاح نظامی مانند «هواپیما»، «فرودگاه» و «آتشبار» را تصویب کرد.
فرهنگستان اول (۱۳۱۴–۱۳۳۲) با فرمان هیئت وزیران و ریاست محمدعلی فروغی تشکیل شد. ۲۴ عضو پیوسته از استادان برجسته مثل علی‌اکبر دهخدا و ملک‌الشعرای بهار در جلسات دوشنبه‌شب به واژه‌گزینی و جایگزینی واژگان بیگانه می‌پرداختند.
فرهنگستان دوم (۱۳۴۹–۱۳۵۷) در قالب چهار پژوهشکده و به ریاست صادق کیا، حرکت به سمت فارسی‌سازی شدید و پرهیز از واژگان عربی آغاز شد. هرچند صدها معادل جدید پیشنهاد شد، جهت‌گیری ناسیونالیستی شدید برخی طرح‌ها را کمتر فراگیر کرد.
فرهنگستان سوم (از ۱۳۶۹ تاکنون) اساسنامه جدید به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و ۱۷ چهره‌ی شناخته‌شده چون سیمین دانشور، غلامعلی حدّاد عادل و نصرالله پورجوادی به عضویت شورای فرهنگستان درآمدند. تا امروز، این نهاد با شکل‌گیری دپارتمان‌های تخصصی و انتشار فرهنگ‌های مصوّر، به‌روزسانی لغت‌نامه‌ها و حفظ ساختار زبان فارسی در فضای مجازی مشغول است.
دستاوردهای کلیدی یک قرن فعالیت
- ایجاد و تکمیل فرهنگستان واژه‌گزینی برای شاخه‌های علمی و فنی
- تدوین و انتشار فرهنگ‌های جامع و دایره‌المعارف‌های زبان و ادب فارسی
چشم‌انداز آینده
برای حفظ و ارتقای زبان فارسی در قرن ۲۱، فرهنگستان نیازمند گسترش فعالیت در فضای دیجیتال و برنامه‌های آموزش همگانی است:
- دیجیتال‌سازی کامل منابع و فراهم‌سازی دسترسی باز از طریق پلتفرم‌های اینترنتی
- ترویج زبان فارسی در تولید محتوا، شبکه‌های اجتماعی و آموزش آنلاین
با این رویکرد، فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌تواند رسالت خود را در پاسداری از هویت زبانی و تأمین نیازهای نوین علمی و فرهنگی برای نسل‌های آینده به‌خوبی دنبال کند.
